سماق: گیاه شناسی، ترکیبات، اثرات و کاربردها

سماق: گیاه شناسی، ترکیبات، اثرات و کاربردها

 

نام فارسی: سماق
نام علمی: Rhus coriaria از خانواده Anacardiaceae (پسته)
نام انگلیسی:  Sumac

نام فرانسوی: Corrogere

نام های دیگر: سماک، سماقیل، طمطم

نام جنس سماق (Rhus) به معنی قرمز و نام گونه آن (Coriaria) به معنی ارتباط آن به چرم است که در دباغی از آن استفاده می­شود.

شکل 1- درختچه، برگ، گل، میوه و ادویه سماق

 

 

گیاه شناسی  سماق

سماق درختچه­ای است که طول آن حداکثر به 10 متر می­رسد و در بیشتر نواحی 1 تا 5 متر می­باشد. برگ های آن به صورت مرکب بوده و از 9 تا 15 برگچه تشکیل شده است. این برگ ها پوشیده از کرک و دندانه دار هستند. برگ ها در پاییز تغییر رنگ داده و سبز مایل به قرمز می­شوند. گل ها بسیار کوچک و به صورت مجتمع خوشه و به رنگ های سبز، کرم و یا قرمز می­باشند. طول خوشه ها حداکثر به 30 سانتی متر می­رسد. میوه ها به صورت شفت کوچک تقریباً کروی هستند که پس از رسیدن کامل به رنگ قرمز مایل به قهوه­ای در می­آیند. میوه ها پوسته­ای ترش مزه و قابض دارند.

سماق در بیشتر نقاط دنیا، به خصوص نقاط گرم، رویش دارد. در آمریکای شمالی به وفور یافت می­شود و در ایران، در نقاط مختلف از جمله اطراف تهران، کرج، قزوین، قم، تبریز، (جنگلهای ارسباران) همدان، اطراف شیراز، تربت جام، مازندران و گیلان می­روید.

تکثیر درختچه سماق از راه کاشت هسته اش در نهالستان یا پاجوش های آن انجام می­شود. پس از یک یا دو سال، نهال ها به زمین اصلی منتقل می­شوند.

بهترین نوع سماق دارای رنگ قرمز تیره و یا بنفش است. البته انواع موجود در بازار ممکن است قهوه ای تیره یا روشن باشند که می­تواند مربوط به زمان برداشت و یا شرایط اکولوژی (آب و هوایی) مختلف محل کشت و برداشت گیاه باشد.

قسمت اصلی و خوارکی سماق، میوه آن است که اصولاً قرمزرنگ و ترش است. البته به علت وجود مواد تاننی در آن، کمی گس و گاهی تلخ می­باشد. باید توجه داشت که از میوه کاملاً رسیده سماق استفاده شود، زیرا میوه های نارس و سبز، سمی هستند.

سماق از نظر طبیعت در درجه دوم سرد و در درجه سوم خشک قرار دارد.

در میان گونه های مختلف سماق نوع سمی نیز یافت می شود از جمله Rhus toxicodendron که دارای جسمی به نام Urushiol بوده و به شدت آلرژی زاست.

ترکیبات مهم سماق

مهم ترین املاح میوه سماق عبارتند از: آلومینیوم، باریوم، کلسیم، کادمیوم، مس، آهن، پتاسیم، لیتیوم، منیزیوم، منگنز، سدیم، نیکل، فسفر، سرب، سلنیوم، وانادیوم و کروم.
از سایر ترکیبات موجود در سماق می­توان فیبر، رطوبت، روغن و پروتئین را نام برد.

مواد آلی مهم در میوه سماق شامل فلاون ها، اسیدهای فنلی و تانن های هیدرولیز شونده، اسیدهای آلی (مالیک، سیتریک، تارتریک و فوماریک، وینیک)، اسیدهای چرب (اولئیک، لینولئیک و پالمیتیک)، آنتوسیانین ها (دلفیدین، میرتی لین و کری زانتمین) و گالوتانن ها می­باشد.

برگ های درختچه سماق نیز دارای تانن فراوانی است. در برگهای خشک شده درختچه سماق حدود 15 تا 30 درصد تانن و ماده زرد رنگ میریستین وجود دارد.

 

داروشناختی و اثرات مهم سماق

استفاده بسیار زیاد از سماق در نقاط مختلف جهان به عنوان یکی از چاشنی های سالم غذا باعث شده تا تحقیقات وسیعی بر روی آن صورت گیرد. املاح و مواد بسیار متنوع سماق حاکی از ارزش غذایی و دارویی آن است.

مقدار مصرف روزانه سماق در حدود 5 درهم (3 گرم) بوده و برای افرادی که معده و کبد سرد دارند مضر است. مصطکی و انیسون مصلح آن می­باشد.

اثرات مهم سماق به طور خلاصه به شرح زیر است.

1. قابض: سماق بهبود دهنده زخم ها، بند آورنده خون، ضد اسهال و درمان کننده اسهال خونی است که این اثرات مربوط به تانن ها و ترکیبات فنلی آن است.

صمغ درختچه سماق برای تقویت بینائی و التیام زخم ها موثر است و درد دندان کرم خورده و بیماری های پلک را بهبود می­بخشد.

عصاره­ی آبی میوه سماق با برگ و ساقه های درخت آن برای بیماری های پلک چشم، ورم چشم، اورام بدن، جوش و لکه های پوستی، زخم های رطوبی، زخم های مزمن، فساد لثه و خون ریزی رحم مفید است.

2. کاهش دهنده قند خون: در مورد این خاصیت سماق تاکنون پژوهش های کمی انجام گرفته و نتایج فعلی نشان می­دهد که از طریق مهار آنزیم آلفا آمیلاز این عمل صورت می گیرد. آلفا آمیلاز مسؤول شکستن قندهای سنگین و تبدیل به قندهای ساده است و مهار آن از این عمل جلوگیری می­کند و نیز تحمل بیماران دیابتی را نسبت به گلوکز افزایش می­دهد. این اثرات مربوط به فلاونوئیدها و ترپنوئیدهای موجود در سماق می­باشد.
3. کاهش دهنده اسید اوریک: پژوهش ها نشان می دهد که سماق به صورت غیر رقابتی آنزیم زانتاتن اکسیداز را مهار کرده و از این طریق باعث کاهش اسید اوریک خون در بیماران مبتلا به نقرس می­گردد.
4. ضد میکروب: سماق دارای اثر ضد میکروبی قوی بر روی تعداد زیادی از میکروار گانیسم های خطرناک و بیماری زاست. این امر مربوط به پلی فنل ها و ترکیبات فلاونوئیدی است که بر طیف وسیعی از باکتری­های گرم مثبت و منفی مؤثرند .پژوهش ها نشان می­دهد که عصاره اتانولی سماق بر روی باسیلوس سرئوس، اشرشیا کلی، کلبسیلا پنومونیا، پروتئوس و لگاریس، پسودوماناس آئروژینوزا، شیگلا دیسنتاریا، استافیلوکوک اورئوس، استافیلوکوکوس اپیدرمیس، استافیلوکوکوس پیوژنز، انتروکوکوس فکالیس و یرسینیا انتروکولیتیکا اثرات قوی دارد. آزمایش­های بعدی نشان داد که عصاره آبی سماق نتایج مشابهی با عصاره اتانولی سماق بر روی میکروارگانیسم های مذکور ایجاد کرده است.
5. ضدویروس: چندین گونه از سماق از نظر اثرات ضدویروسی مورد مطالعه قرار گرفته اند که نتایج آنها چشمگیر بوده است. بررسی ها نشان داده که این اثرات مربوط به بیوفلاونوئیدهای موجود در پوسته و دانه سماق می­باشد.
6. آنتی اکسیدان: پژوهش های سال های اخیر بر روی گونه های مختلف سماق ها نشان داده که این ماده دارای خاصیت آنتی اکسیدانی قوی بوده و خنثی کننده رادیکال های آزاد و همچنین اثرات ضد سرطانی قابل توجهی است.

خواص مهم دیگر سماق که مورد مطالعه و تأیید قرار گرفته است، عبارتند از: ضد ویروس، ضد قارچ، ضد التهاب، ضد موتاژن، ضد سرطان و ضد مالاریا (در بعضی گونه ها).

 

کاربرد سماق

مهم ترین استفاده سماق به عنوان چاشنی انواع غذاها، سالاد و به خصوص انواع کباب است. در شمال آمریکا از سماق برای تهیه نوعی نوشیدنی استفاده می­شود. برای این منظور، سماق را در آب خیسانده و می­سایند و پس از صاف کردن، محلول حاصل را شیرین می کنند. بومیان آمریکا برگ و میوه سماق را با تنباکو مخلوط و برای استعمال دخانیات استفاده می­­کنند. از برگ سماق به علت وجود مقدار قابل توجه تانن، در دباغی پوست استفاده می شود. برگ های جمع آوری شده در پاییز، برای تهیه رنگ و به عنوان ثابت کننده رنگ به کار می روند. از میوه ها رنگ سیاه و از پوست ساقه رنگ زرد مایل به قرمز استخراج می­گردد.

برگ و پوست ساقه سماق دارای تانن فراوان است. برگ های حاوی 35-20 درصد تانن می­باشند و می­توان از آنها رنگ زرد تهیه نمود. برگ های جمع آوری شده در پاییز را می­توان برای تهیه رنگ قهوه ای استفاده کرد. طلای دمکرده برگ سماق باعث سیاه شدن مو می­شود.

 

سماق در طب سنتی و متون قدیم

1. ابن سینا در کتاب قانون راجع به سماق چنین گفته است:

سماق دو نوع است. سماق خراسانی و سماق شامی که ازخراسانی کوچک تر و عدس مانند و سرخ رنگ است. طبیعت سرد و خشک دارد. در قطع خونریزی بسیار مؤثر است و بعضی عقیده دارند که حتی اگر سماق درسته را بر جای خونریزی بندند، کافی است. سماق تراوش صفرا را به اندام های درونی راه نمی­دهد. آب پز نوعی از سماق که به سماق رنگرزان مشهور است، موی را سیاه گرداند. از زیاد شدن آماس مانع است و داروی کژدمه می­باشد. جای ضربت خورده را ضماد و سماق بگذارند، از آماس و خون بند شدنش جلوگیری کند. آب پزش را بر درد استخوان مالند، از آماسیدن جلوگیری کند. چرک گوش را از بین ببرد، معده را قوی کند، تشنگی را آرام بخشد. ترشی سماق اشتهای خوراک برانگیزد. بند آورنده اسهال و خونریزی است. برای اسهال خونی و بواسیر مفید است. سماق در طعام باشد، برای از بین بردن اسهال همیشگی، زخم روده و فساد معده خوب است.

2. در کتاب مخزن الادویه راجع به سماق چنین نوشته شده است:

بهترین سماق، سرخ رنگ، پر گرد و ترش خوش طعم آن است که قبض آن کمتر باشد و ترشی آن زیاده و تخم آن کوچک و قوت آن تا سه سال باقی می­ماند.

طبیعت آن سرد و خشک و برودت برگ آن کمتر از دانه است. قابض و مقوی معده و احشا، و ضد اسهال است. آشامیدن ساییده آن با آب سرد، قاطع سیلان خون می­باشد. نیم کوفته آن با زیره و آب سرد بند آورنده استفراغ، اشتهاآور و تقویت کننده لثه است و چکاندن قطره آن در گوش باعث جلوگیری از سیلان چرک در گوش می­شود.

 

منابع

1. القانون فی الطب، ابوعلی سینا
2. شناخت گیاهان داروئی و معطر ایران، دکتر ولی الله مظفریان، شبکه ملی پژوهش و فناوری گیاهان داروئی، انتشارات فرهنگ معاصر، 1391
3. دایره المعارف علم الادویه (مفردات)، سید محمد علی سید نظری، انتشارات شفانگر، 1397
4. گیاهان داروئی ، دکتر علی زرگری، انتشارات دانشگاه تهران، 1390
5. گیاهان داروئی و گیاه درمانی، دکتر محمد حسین صالحی سورمقی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، انتشارات دنیای تغذیه، 1393
6. مخزن الادویه، سید محمد حسین عقیلی علوی خراسانی شیرازی، انتشارات اندیشه ظهور با همکاری دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1389